طراحی معماری: سید حسن علوی زاده، سیمین فرهنگی
همکاران تیم طراحی: مجید پورمیرعلی، زهرا اکبری، صدیقه جعفری نیک، کیمیا سجادی
کارفرما: اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان سمنان
آدرس پروژه: ایران، سمنان
وضعیت: انجام شده
سال: 1400
این اثر بافاصله 40 کیلومتری شرق شهر دامغان و 20 کیلومتری غرب شهر شاهرود در شمال روستای دهملا واقع شده است. کاروانسرای بدشت بافاصله 29 کیلومتری شرق این اثر و کاروانسرای دامغان بافاصله 40 کیلومتری غرب این اثر واقع شده است. کاروانسرای دهملا با شماره 1372/3 مورخ 5/2/1356 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
معماری کاروانسرای ده ملا
کاروانسرای ده ملا با مساحت قریب به 3300 مترمربع و از نوع چهار ایوانی است و پلان خارجی آن چهار ضلعی که در ضلع شرقی و غربی در هر ضلع سه برج مدور وجود دارد در ضلع جنوبی کاروانسرای ده ملا به تعداد شش و در ضلع شرقی چهار پشتیبان و در ضلع شمالی یک پشتیبان ساخته شده است. ورودی کاروانسرای دهملا از شمال است حیاط آن به صورت هشت ضلعی و دورادور حیاط به تعداد 24 اتاق جهت اسکان مسافران ساخته شده در داخل اتاقها تاقچه و بخاری دیواری وجود دارد اصطبل کاروانسرای ده ملا در پشت اتاقها قرار دارد.
کاروانسرای ده ملا در منابع تاریخی
محمدحسن خان مقدم مراغهای ملقب به صنیعالدوله و سپس اعتمادالسلطنه، نویسنده و سیاستمدار نامدار عصر ناصری و همچنین وزیر انطباعات در کتاب مطلع الشمس که گزارش سفر کاروان ناصرالدینشاه از تهران به مشهد را روایت میکند، درباره دهملا و کاروانسرای ده ملا مینویسد:
“اما ده ملا معروف است که اینجا ارتباطی ملکی به ملا جامی داشته تیول او بوده لهذا به این اسم مشهور شده در هر حال حالا دویست خانوار سکنه دارد و آبش از دو چشمه است. تلی مصنوعی در اینجا هست که اصل آبادی بالای آن واقع بوده ذکی خان زند پانزده روز اینجا را محاصره کرد و قلعه روی تل را نتوانست فتح کند تا آخر به صلح مفتوح شد در زمان صفویه این قریه خیلی آباد بوده در عهد نادر شاه از تعدی عساکر او ویران شد و در دولت ابد مدت قاجار ثانیا صورت آبادانی گرفت. ارتفاع ده ملا از مشهد مقدس تقریبا صد و پنجاه ذرع است رباط واقع در جنب دهملا اصلا شاه عباسی بوده و در فترت افشاریه و بعدها خراب شده مرحوم حاجی محمد ناصر خان ظهیرالدوله مرمت کرده است در طغیان، سیلآب از شاهرود جاری میشود و به کال سیاهو ریخته (که) از نیم فرسنگی دهملا میگذرد و میرود به نمکزارهای دامغان و آب خود سیاهو خیلی شور است.”
بخش های مختلف کاروانسرای ده ملا
میانسرا:
حیاط هشت ضلعی و اتاقهای کاروانسرای چهار ایوانی دهملا در چهار ضلع اصلی حیاط قرار دارند. در اضلاع اصلی بجز ایوانها، سه اتاق و در پخها نیز سه اتاق قرار دارد که به یک ایوانچه میرسند. علاوه بر این 24 حجره چهار ایوان نیز در میانسرا در نظر گرفته شده که عبارتند از ایوان شمالی به عنوان ورودی بنا، ایوانهای غربی و شرقی که دسترسی به شترخان را فراهم میکنند و ایوان جنوبی که شاهنشین بنا میباشد.
حجره ها:
حجرهها در یک ساختار تقریبا متقارن در چهار بخش که توسط ایوانها از یکدیگر جدا شدهاند، قرار گرفتهاند. در هربخش سه حجره مجزا و سه حجره نیز با یک ایوانچه مشترک قرار دارند. یک حجره شاهنشین نیز در ایوان جنوبی قرار گرفته است. حجرهها توسط صفهای بالاتر از سطح میانسرا قرار گرفتهاند. غیر از شاهنشین که دو نورگیر در دیوار آن تعبیه شده سایر حجرهها فقط دارای درگاه میباشند.
ایوان:
همانطور که در بخش میانسرا یاد شد این بنا دارای چهار ایوان متقابل میباشد که ایوان شمالی همان ورودی بوده و ایوانهای شرقی و غربی دسترسی به شترخان و ایوان جنوبی نیز به عنوان شاهنشین استفاده میشده است.
اصطبل:
در دو طرف میانسرا و پشت حجرهها دو اصطبل قرار دارد که دسترسی به آنها از طریق دو ایوان شرقی و غربی ایجاد میشود بر اثر مداخلات دسترسی به بخشی از اصطبل شمالشرقی از داخل اصطبل محدود شده و صرفا توسط دسترسی که از ورودی تعریف شده قابل دسترس میباشد.