کاروانسرای قوشه در استان سمنان و در 36 کیلومتری شهرستان دامغان و با ارتفاع 1312 متر از سطح آبهای آزاد واقع شده است. این بنا از کاروانسراهایی است که در دوره سلطنت شاه عباس اول صفوی احداث شده است. در دوره قاجاریان، حاجی علی نقی، تاجر کاشانی، این بنا را مرمت کرده و چهار دکان در نزدیکی آن ساخته است. این بنا در مورخ 08/02/1353 و به شماره ثبت 970 در لیست آثار ملی ثبت شده است.
پلان داخلی بنا مشتمل بر میانسرایی با الگوی چهار ایوانی است. فضاهای اقامتی مشتمل بر 14 حجره برای اقامت مسافران دورتادور میانسرا و در لایهی بیرونی آن دالانهایی با کاربری اصطبل و برای نگهداری حیوانات تعبیه شده است.دسترسی اصلی اصطبلها از هشتی ورودی بوده و از میانسرا نیز قابل دسترس است. بنا قاعده ای مربع، به ضلع 52 متر، دارد و جزو کاروانسراهای کوچک به شمار میرود. این کاروان سرا حیاط هشت و نیمهشت کوچکی دارد که فقط در حدود 12% مساحت کل بنا را شامل می شود. در حالی که نسبت فضای باز به مساحت کل بنا در دیگر کاروانسراها معمولا دو تا سه برابر این مقدار است. به این ترتیب، کاروانسرای قوشه از این حیث بنایی خاص است.
در این کاروانسرا، مانند اکثر بناهای مشابه، ایوانها و ایوانچههایی در پیرامون حیاط قرار گرفته است. ایوانها در میانه هر ضلع حیاط و ایوانچهها در طرفین آنها و در گوشههای حیاط جای دارند و حجره ها در پشت ایوانچهها نشستهاند. در پخهای چهار گوشه حیاط ایوانچههایی مشابه هم وجود دارد، اما طرح حجره های پشت آنها یکسان نیست. در هر یک از گوشه های شمالی و جنوبی حیاط، حجرهای بزرگ وجود دارد که غرفه های عمیقی قاعده آنها را به شکل نیمصلیب در آورده است; اما در دو گوشه شرقی و غربی، هر ایوانچه با سه حجره در پشتش مرتبط است. در این بنا، فضاهای پیرامون حیاط، برخلاف معمول، بالاتر از سطح حیاط نشستهاند. اصطبلها در پشت سه جبهه شمال شرقی و جنوب شرقی و جنوب غربی بنا واقع است و راه آنها از هشتی است. بدین ترتیب، چهار پایان وارد حیاط نمیشدهاند و مسیر حرکت انسان و دام تقریبا تفکیک شده بوده است. احتمالا یکی از علل کوچکی حیاط این کاروانسرا همین تفکیک فضاهاست. اتاقهای چهارپاداران در راهرو هشتی به اصطبل قرار دارد و با فضایی ایوانچه مانند، که در مقابل آن است، از اصطبل به نوعی تفکیک شده است.
کاروان سرای قوشه دستگاه ورودی نسبتاً مفصّلی دارد. این دستگاه در ضلع جنوب شرقی بنا قرار دارد و سر در آن، مانند سر در غالب کاروانسراهای صفوی، از امتداد افقی نمای خارجی بیرون زده است. این سردر دو طبقه است و دو تاق نما به ارتفاع یک طبقه آن را به دیوار خارجی کاروان سرا پیوسته است. نشستن این سر در مرتفع و نماسازی شده در میان دیوار ساده کاروانسرا به آن جلوه و اعتبار بیشتری بخشیده است. هشتی پشت سر در با گسترش از چهار جهت حالتی صلیبی شکل یافته است، دو بازوی منشعب از فضای وسیع میانه هشتی راه ورود به اصطبلها طرفین است و دو بازوی دیگر امتداد راه ورود به حیاط. اتاقهای نگهبانان کاروانسرا در دو طرف ورودی، در ابتدای هشتی، واقع است.
بررسی و پیشنهاد کاربریهای ممکن سازگار با بنا بخش مهمی از فرآیند طراحی و برنامهریزی در اقدامات مرمتی و حفاظتی را در بر میگیرد. مطالعه و شناخت بستر طراحی، ویژگیهای جغرافیایی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی آن و نیز شناسایی نیازهای محدودهی طراحی، تاثیر ارتباط مستقیم با تعیین و اعطای کاربری مورد نظر در راستای باززندهسازی اثر خواهد داشت. ضمن مطالعه و شناخت بستر و نیز پتانسیلها و نیازهای موجود، چند سناریو برای کاربریهای جدید میتواند مطرح باشد: کمپ اقامتی، هتل-کاروانسرا، مجموعهی پژوهشی، مجموعهی تفریحی-اسکیپ روم(اتاق فرار) و دانشکدهی معماری.
با توجه به بافت زمینه و مطالعات انجام یافته در بخش شناخت بنا، چنین مینماید که مناسبترین و سازگارترین کاربری، کاربری اقامتی با تامین نیازمندیهای مدرن کاربران خواهد بود. چرا که ضمن حفظ کاربری اصیل و کهن اثر طی سالیان متمادی میتواند پاسخگوی نیاز مخاطبان با در نظر گرفتن جایگیری بنا در مسیر زیارتی به سمت خراسان نیز باشد. با بررسی کاروانسراهای متعدد موجود در استان سمنان که غالبا با در نظر گرفتن کاربری جدید با عنوان کمپ اقامتی و با حداقل امکانات رفاهی، تنها به بناهای مرمت شدهای تبدیل شدهاند که در انزوا باقی ماندهاند و غالبا پاسخگوی نیاز عابران تحت عنوان کاربری موزهای با عبور و بازدید سریع از فضا گردیدهاند. این امر ناشی از عدم تامین رفاه کاربران چه تحت عنوان فضای اقامتی و چه به عنوان رستورانی با کیفیت و زبانزد عموم که بتواند با جذب توریست، شرایط لازم برای زندگی و تزریق فعالیت در بنا را فراهم آورد.